Eliza Orzeszkowa. Pozory mylą

Pisarka doby Pozytywizmu, kojarzona niestety tylko z nieszczęsnymi opisami przyrody w grubej powieści „Nad Niemnem”, nie była nudną, zwykłą, nijaką kobietą.

Przyglądając się jej bliżej, poznając tajniki jej życia można dojść do wniosku, że jak na owe czasy była kobietą z pazurem.

Biografia Elizy Orzeszkowej

Eliza Pawłowska urodziła się w 1841 roku. Ojciec jej był człowiekiem majętnym, uważano go za nieskazitelnego i poważnego obywatela. Dziewczynka wychowywała się razem ze starszą o trzy lata siostrą Klementyną. W roku 1843 umarł ojciec Elizy, w kilka lat później ukochana siostra. Jako dziecko pisarka czuła się niezwykle osamotniona.

Wychowywana głównie przez guwernantki, Lizi (tak nazywała ją siostra) chętnie oddawała się nauce. Znalazła oparcie w nauczycielce Michalinie Kobylińskiej. Uczyła się z nią i dla niej. Matka, jako salonowa dama, nie miała dla niej czasu, traktowała ją ozięble i z dystansem.

Młodość Elizy Orzeszkowej

Wczesna młodość pisarki upływa na pensji u sióstr sakramentek w Warszawie. Spędziła tam bez przerwy 5 lat, odnosząc sukcesy szkolne, podziwiana przez koleżanki, którym w kilku językach i na różne tematy pisała wypracowania. Uczyła się i wzrastała w atmosferze ciepła i życzliwości, której nie zaznała w domu. Powrót w strony rodzinne był przełomem. Sama pisarka wspomina, iż znajdowała się jakby we śnie, a jej rozum od wyjścia z klasztoru doświadczył zwężenia i zmalenia. Przepadała za modnymi strojami, a gwar zabaw całkiem ją pochłonął.

Młoda, wykształcona panna z pokaźnym majątkiem – Milkowszczyzną, stała się świetną partią do zamążpójścia. Na kandydatów długo nie czekała. Pojawił się krewny Widackich (Matka Elizy wyszła powtórnie za mąż po śmierci Benedykta za Konstantego Widackiego) – Piotr Orzeszko. Uzasadniając szybko podjętą decyzję o zamążpójściu, pisała:

Chciałam co prędzej być mężatką, aby mieć prawo rozporządzania się zupełnie swoim domem, powozem, służbą swoją, na koniec osobą, której zachcianki miarkowanymi teraz były wolą matki, w ogóle dość despotyczną, w rzeczach konwenansu najdespotyczniejszą. (E. Orzeszkowa, O sobie…, Warszawa 1974, s. 39.).

Małżeństwo/rozwód

Można stwierdzić, że Eliza wyszła za mąż z przekory wobec matki, w pewnym sensie również po to, by spełnić „przywilej” kobiety – bycie żoną. Małżeństwo zawarte było swego rodzaju transakcją handlową – posag młodej panny był idealnym zapleczem do spłaty zadłużonego Ludwinowa – posiadłości Orzeszki.

Związek okazał się nieudany. Lata spędzone w majątku męża uświadomiły Elizie, że do osiągnięcia pełni zadowolenia z życia społecznego konieczna jest opinia kobiety oświeconej. Zaczęła również dostrzegać luki w swej edukacji na pensji. Żarliwie rozpoczęła więc studiować książki przywiezione z Milkowszczyzny, podjęła bliskie jej koła towarzyskie, stykała się z ludem wiejskim, któremu pragnęła dać odrobinę oświecenia, walczyła o szkółkę dla najuboższych dzieci. Przez swoje działania naraziła się na gniew męża, który nie podzielał jej filantropii. Dochodziło więc do kolejnych nieporozumień między nimi, w wyniku których Orzeszkowa zdecydowała się na rozwód.

Niewiele osób wie, że Orzeszkowa jako jedna z pierwszych pisarek w Polsce walczyła o lepszy los dla kobiet, o edukację i wyjście z cienia mężczyzn.

Literatura i rozwój osobisty Orzeszkowej

Po upadku walk powstaniowych publicystka z Grodna wznowiła proces rozwodowy. Na nieszczęście Piotr został zesłany do guberni permskiej (Syberia) za rzekomy udział w powstaniu. Niemały skandal wywołała informacja, że żona nie pojechała za nim, co później przypisywała sobie za „jeden z najważniejszych popełnionych w życiu błędów etycznych”. Opuściła Ludwinów i osiedliła się w rodzinnej Milkowszczyźnie.

Tam w ojcowskiej bibliotece zatracała się, studiując pisma z oświeceniowymi ideami, odnajdując w nich nową religię – postęp. Książki były drogą ucieczki, pozwalały zapomnieć o przeżyciach powstania. Zaczęła tworzyć pierwsze powieści. Jej sytuacja finansowa również nie wyglądała najlepiej. Zadłużenie ziemi, rabunkowa gospodarka męża, wysokie kontrybucje spowodowały, że majątek chylił się ku upadkowi.

Orzeszkowa, jako silna kobieta, walcząca o swoje, postanawiała pracować. Starała się udowodnić sobie i innym, że płeć żeńska też potrafi dojść do czegoś w życiu. Usiłowała zdobyć pracę telegrafistki w Warszawie, jednak posada taka była niemożliwa do objęcia przez kobietę. Wydawać by się mogło, że właśnie w tym czasie następuje przełom w jej świadomości, gdyż wydarzenia te krystalizują marzenia o autorstwie. Przecież to literatura mogła dawać „ cel i środki działania, pracę i rzeczywistą swobodę życia osobistego”.

Mezalians

Rok 1866 – opublikowanie Obrazka z lat głodowych w „Tygodniku Ilustrowanym” – staje się debiutem pisarskim, a w konsekwencji wielkim zwrotem w jej życiu. Od tamtej pory Orzeszkowa rozpoczyna jeszcze bardziej intensywne życie naukowe, uzupełnia braki w wiedzy, nie ustępuje mimo trudności pracy. Samotność w Milkowszczyźnie, zakończony rozwód z panem Orzeszko, a na dodatek romans z Zygmuntem Święcickim całkowicie rujnują jej opinię w oczach społeczeństwa.

Szczęśliwe życie nie jest jej dane. Więź łącząca ją i lekarza rozpadła się, na dodatek sprzedany majątek rodzinny przeszedłw ręce Rosjan. Osamotniona pisarka przeniosła się do Grodna. Tam weszła w związek z adwokatem Stanisławem Nahorskim, z którym dopiero po 20 latach wzięła ślub, by tylko kilkanaście miesięcy nacieszyć się małżeństwem (małżonek umiera).

Piętnowana z każdej strony za niemoralne życie, za niezbyt udane teksty, Orzeszkowa nie poddała się, a na głosy krytyki nie zwracała uwagi. Co ciekawsze, nie uważała się za artystkę, lecz „pracownicę społeczną”, i taką pozostała do końca. Doceniona została przez krytykę dopiero od lat 70, po wydaniu Marty i Pana Graby. Otrzymuje to, o co walczyła: uznanie innych i możliwość głoszenia idei.

Swoją postawą autorka z Grodna prezentuje nowy typ osobowy pisarki – myślicielki i pracownicy żywo reagującej na problemy współczesnego życia. Jej postawa charakteryzuje się buntem przeciw ograniczeniom hamującym rozwój osobowy kobiety. Stała się jedną z czołowych pisarek pozytywizmu, walczącą o „lepsze jutro” dla panien. Jej program działania skupił się głównie na popularyzacji idei kształcenia i określenia roli kobiety w życiu rodzinnym i publicznym. Niejednokrotnie przekonuje nas w swoich utworach o gotowości „lepszej połowy” do pełnienia różnorodnych ról społecznych.

artykul.com.pl