Koło – wynalazek wszech czasów?

koło

Koło – wynalazek wszech czasów?

Wynalezienie koła było przełomem w dziejach ludzkości, z którego efektów czerpiemy korzyści po dziś dzień. Ciężko bowiem zaprzeczyć stwierdzeniu, że bez koła nie byłoby samochodów, maszyn do szycia, kolei, zegarów, turbin wodnych, płyt CD i wielu innych przedmiotów, jakie są nam niezbędne do codziennego funkcjonowania.

Koło służy nam do transportu, do wykorzystywania energii, przypisuje mu się również znaczenie symboliczne. W filozofii na przykład wykorzystywane było do zobrazowania idei wiecznego powrotu, pojawia się także definicja koła czasu czy koła odrodzenia. Pytanie o to, czym w związku z tym jest koło, nasuwa się więc samo. Szukamy odpowiedzi na pytanie, kto i kiedy je wynalazł, czy możliwe będą jego nowe zastosowania…

Samo słowo„koło” ma różne znaczenia. Kiedyś dla określenia grupy przedstawicieli rycerstwa używano zwrotu „koło rycerskie”. W trybunale koronnym dawnej Rzeczypospolitej deputaci dzielili się na koła świeckie i duchowe. Senat zwany był kołem senatorskim. Jeszcze w czasach słowiańskich radę, zgromadzenie wojowników i starszych, określano kołem, gdyż w czasie ich trwania dyskutowano, siedząc w kręgu.

Uważa się, że idea koła jest wynalazkiem czysto ludzkim i nie została przejęta z obserwacji natury. Przyroda okazała się pomysłowa, wynajdując wszystkie rodzaje narzędzi: piłę, szczypce, młotek, skrzydło czy peryskop, ale koło nie istnieje w świecie żywym. Są jednak naukowcy, którzy twierdzą, że z figurą koła ludzie stykali się od zawsze – obserwując wędrówkę Księżyca po nieboskłonie, patrząc na kształt Słońca. Mimo jednak że jest to prawda, sam geometryczny kształt nie podpowiada zastosowania urządzenia o tym kształcie. Do tego trzeba wyobraźni.

Kto wynalazł koło?

Chińczycy twierdzą, że wynalazcą koła mógł być żyjący w XVII w. p.n.e. cesarz Houang-Ti. W tradycji śródziemnomorskiej rewolucyjnego wynalazku dokonał Archytas z Tarentu, żyjący w V wieku p.n.e. Z kolei wynalazek koła garncarskiego przypisywano Anacharsisowi – legendarnemu władcy Scytów.

Do innych wniosków doszli jednak badacze – ornament w kształcie koła pojawił się bardzo dawno. Musiało jednak upłynąć wiele czasu, zanim z elementu graficznego, figury geometrycznej, koło przekształciło się w urządzenie techniczne. Niektórzy twierdzą, że koło jezdne wynaleziono w Mezopotamii lub w Indiach w 3500 roku p.n.e.

W Sumerze w grobach królewskich, pochodzących z 3000-2000 r. p.n.e., wśród wielu przedmiotów, jakie zakopano ze zmarłymi, znaleziono także koła wozu. Szprychy w kole pojawiły się około 2000 roku p.n.e. Stosowano je w rydwanach bojowych, gdyż takie koło zmniejszało ciężar rydwanu, a zwiększało jego szybkość. Istnieje teoria, że koło jezdne powstało po przekształceniu wałków tocznych, które dawniej podkładano pod przesuwane ciężary.

Kolejne pytanie dotyczy miejsca, w którym koło po raz pierwszy zostało użyte w praktyce. Wielkie drewniane koła musiały bowiem powstawać tam, gdzie rosły drzewa o sporej średnicy.  Ojczyzną koła jezdnego, a zarazem wozu mogła być więc Europa Środkowa, którą pokrywały nieprzebyte lasy.  w Niemczech znaleziono kamień grobowy, na którym wyryto wizerunek pojazdu dwukołowego ciągniętego przez parę wołów. Ten ryt ma około 5000 lat. Z tego samego okresu pochodzą gliniane modele wozów znalezione koło Budapesztu.

Wykazano, że wozy z Europy mają formę bardziej archaiczną niż te z Bliskiego Wschodu. Koła pierwszych wozów były bowiem połączone ze sobą ruchomą osią. Wozy nowocześniejsze miały osie nieruchome i dodatkowo zostały wyposażone w piasty i sworznie. Wynika z tego, że wozy w Europie były starsze. Jednakże można tę zagadkę wyjaśnić również następująco: Europa Środkowa i Zachodnia były w IV tysiącleciu p.n.e. dla wielkich cywilizacji Bliskiego Wschodu miejscem eksploatacji i źródłem surowców. Być może wynalazcy z bardziej rozwiniętej Mezopotamii sprowadzali z Europy surowce na budowę kół. Później ówcześni Europejczycy mogli sami sporządzać koła według wzorów z Bliskiego Wschodu.

Koło jako element wierzeń religijnych

W dość odległej przeszłości koła stały się elementem wierzeń religijnych oraz pierwszych rozważań astronomicznych i geometrycznych. W Egipcie koło symbolizowało boga Re, u Celtów bóg Taranis jest przedstawiany z kołem w ręku albo oparty o koło, amuletem rzymskiej bogini Fortuny było koło, amulety celtyckie również miały kształt okręgu. Koło stało się więc symbolem zmienności ludzkiego losu. Rydwanem z ognistymi kołami podróżowali sumeryjski bóg Utu, asyryjski Aszszur, perski Ahura Mazda. W płonącym okręgu tańczył indyjski bóg Sziwa. Atrybutem św. Katarzyny jest koło, gdyż ta dziewica z IV wieku miała zostać umęczona kołem zaopatrzonym w ostre szpice. Kola (aureole) jaśniejące nad głowami ludzi pobożnych (np. apostołów) były oznaką ich świętości.

Koło jest też symbolem czasu. Nasi przodkowie, dostrzegając powtarzalność pór roku i zjawisk astronomicznych, stworzyli pojęcie roku. Nowy odcinek czasu rozpoczynał życie człowieka jakby od początku. Czas nie toczył się więc liniowo -j ak myślą współcześni – ale po okręgu. Stoicy sformułowali koncepcję „wiecznego powrotu”, według której czas po zakończeniu cyklu powraca i historia toczy się na nowo. Tę myśl podjął po wiekach Nietzsche. Uważał on, że świat skończy się i odrodzi później w tej samej postaci.

Koło wcieleń – mandala

W myśli Indii koło odgrywa ważną rolę. Koło wcieleń jest kołem losu rozpisanym na wiele żywotów i różnych inkarnacji. Mandala – w sanskrycie „magiczne koło” – to okrąg wpisany w kwadrat, podzielony na ogół na cztery równe części. Według Junga mandala jest wyrazem jaźni, tj. rozwiniętej i harmonijnej osobowości człowieka. Uważa on, że można dojść do harmonii wewnętrznej przez rysowanie mandali i medytacje nad wzorami, jakie nieświadomie narysowaliśmy.

Myśl Junga, dla którego mandala oznacza pełnię osobowości, częściowo koresponduje z ideami artystów Renesansu, dla których proporcje koła i kwadratu oddawały idealne proporcje ciała ludzkiego – przypomnijmy znany rysunek postaci ludzkiej wpisanej w okrąg i kwadrat – dzieło Leonarda.

Podobna do mandali figura-koło wpisane w kwadrat – to kabalistyczny znak iskry boskiego ognia, ukrytej w materii. Kwadratura koła była przez wieki zmorą geometrów. Chodziło o wykreślenie przy użyciu cyrkla i linijki koła, a następnie kwadratu o polu identycznym z polem koła. Okazało się to niewykonalne. Wyrażenie „kwadratura koła” przeszło do potocznego języka i oznacza sytuację, dla której nie ma rozwiązania.

Matematycy zajmowali się także podziałem koła na równe części. Potrafiono oczywiście podzielić okrąg na połowę, na ćwiartki oraz wielokrotności. Pitagorejczycy za pomocą złotego podziału odcinka umieli też podzielić okrąg na 10, 20 itd. części równych. Chińczycy podzielili go na 30 części, co symbolizuje u nich cykl księżycowy. Chaldejczycy dokonali podziału okręgu na 12 części, odpowiadających miesiącom roku i znakom Zodiaku.

Koło jako symbol doskonałości i świata

W kulturze wielu ludów – zwłaszcza europejskich – koło jest symbolem świata i zarazem doskonałości. Włoski architekt Leon Battista Alberti stwierdził:

Jest oczywiste, że natura upodobała sobie kształt okrągły, albowiem te rzeczy, które od niej pochodzą, z niej się rodzą lub przez nią są stworzone – są okrągłe. I czy trzeba, żebym mówił o kręgu Wszechświata, gwiazdach, drzewach, stworzeniach, ich gniazdach…

Jeszcze Kopernik uważał, że Wszechświat musi mieć kształt koła, a planety krążą wokół Słońca po okręgach.

W tradycji Słowian i ludów Europy przedchrześcijańskiej koło symbolizowało Słońce. W noc sobótkową urządzano obrzędy, wśród których staczano ze wzgórz zapalone koła.

Na górze Stromberg ludność męska wioski Konz nad Mozelą zapalała olbrzymie koło i staczała je ze wzgórza. Celem było wrzucenie koła do rzeki, co miało zapewnić dobre winobranie.

Koło ma ogromne znaczenie w cywilizacji i kulturze. Jego kształt mają horoskopy astrologiczne, jest znakiem władzy cesarskiej i godłem religii buddyjskiej. Jako idealny kształt posłużyło za wzór planu Atlantydy, która – według Platona – zbudowana na wyspie na Oceanie otrzymała kształt doskonały.

Stonehenge, słynna megalityczna budowla w Wielkiej Brytanii, również składa się z kamiennych bloków ułożonych koliście. W wieku XIX, gdy powstała idea „miasta-ogrodu”, projektowano miasta na planie koła.

To właśnie koło w znacznej mierze umożliwiło rozwój cywilizacji. Wozy na kołach wymagały w miarę równej nawierzchni o dosyć twardym podłożu. Społeczeństwa posługujące się wozami zostały zmuszone do budowy sieci dróg. Te mogły powstać tylko dzięki zbiorowemu wysiłkowi. Dla jego zorganizowania musiała utworzyć się władza, można więc powiedzieć, że w pośredni sposób wynalazek koła przyczynił się do powstania organizacji państwowej.

Prawdą jest, że Majowie, Aztekowie i Inkowie stworzyli wspaniałe cywilizacje, nie wiedząc, że koło istnieje. Tym niemniej w ostatecznym rachunku „kołowa” cywilizacja Hiszpanów wykazała przewagę nad „bezkołową” kulturą Indian amerykańskich. Okrutni konkwistadorzy zmietli państwa Azteków i Majów z powierzchni ziemi.

Reply