Dieta w ciąży i w okresie karmienia

Prawidłowe żywienie — podstawą zdrowia i prawidłowego rozwoju (wiadomości ogólne)

Współczesna nauka o żywieniu podkreśla coraz silniejszy związek między prawidłowym żywieniem a rozwojem człowieka, ego zdrowiem, odpornością, zdolnościami, rozwojem umysłowym, przedłużeniem okresu młodości i wieku dojrzałego oraz zacho­waniem żywotności i wydolności organizmu w latach późniejszych. Z wyników prowadzonych badań wiemy, że niedobory pokarmowe wypływające z nieprawidłowego żywienia) szczególnie są niebezpieczne i szkodliwe dla dzieci wieku od urodzenia do 3 lat, dla kobiet w okresie ciąży i karmienia, dla młodzieży w okresie dojrzewania  a także dla wieku podeszłego.

W wymienionych okresach zachodzą wielkie przeobrażenia organizmie, mające wpływ na prawidłowy rozwój i funkcjonowa­nie organizmu, zachowanie zdrowia, a niekiedy nawet i życia i człowieka. Przeobrażenia te i procesy fizjologiczne dokonują się głównie „kosztem” składników odżywczych i substancji po­karmowych występujących w produktach. Dlatego też w każdym etapie życia żywienie powinno być dostosowane do potrzeb p organizmu, tj. do wieku, rodzaju wykonywanej pracy, trybu życia, klimatu, stanów fizjologicznych (wczesne dzieciństwo, ciąża okres karmienia, pokwitanie itp.)

Według opinii fizjologów żywienia do normalnego funkcjonowania organizmu konieczna jest określona liczba kalorii i około 60 niezbędnych składników odżywczych zawartych w pokarmach (składniki nazywane niezbędnymi nie dają się zastąpić przez inne). Dobowe zapotrzebowanie na kalorie i składniki odżywcze określają normy fizjologicznego zapotrzebowania.

Źródłem składników odżywczych jest nasze pożywienie. Opracowanie norm żywienia  należy uznać za największe osiągnięcie nauki o żywieniu, gdyż stanowią one wytyczne do realizacji prawidłowego żywienia. Normy żywienia określają szczegółowo, ile w ciągu dnia należy spożyć: białka, tłuszczu i węglowodanów w gramach, a ile składników mineralnych i witamin w miligramach (mg) i mikro-gramach  czy jednostkach międzynarodowych (j.m.), aby uchronić organizm od niedoborów pokarmowych, a tym samym od następstw wadliwego żywienia, nie zawsze możliwych do zlikwi­dowania w późniejszym okresie życia.

Zapotrzebowanie kaloryczne wzrasta u kobiety w miarę rozwoju ciąży. W pierwszej połowie ciąży wzrost kalorii nie przekra­cza 7 — 8% w stosunku do normalnego zapotrzebowania przed okresem ciąży. Na przykład jeśli kobieta z tytułu swojej wagi, ok. 60 kg, i rodzaju pracy powinna otrzymać 2600 — 2800 kalorii (10 886 — 11 723 kJ), to w pierwszej połowie ciąży powinna ich otrzymać 2800 — 3000 (11 723 — 12 560 kJ).
Jeśli przed okresem ciąży kobieta żywiła się prawidłowo, to nie zachodzi potrzeba wprowadzenia zasadniczych zmian w pierw­szej połowie ciąży; wystarczy dodać codziennie 1 — 2 szklanki mleka (może być zsiadłe lub kefir), zwiększyć świeże owoce co najmniej o 100 — 200 g i dodać porcję warzyw gotowanych lub w postaci surówki.

Należy Jednak upewnić się, czy żywienie po­przedzające ciążę było faktycznie prawidłowe i porównać z dzien­ną racją pokarmową. Jeśli porównanie wypadnie na minus, zwłaszcza jeśli chodzi o takie produkty, jak mleko, sery, warzywa, owoce, mięso itp. należy szybko skorygować na plus.

Niedobory pokarmowe — jako wynik nieprawidłowego żywienia

Nieprawidłowe żywienie może być wynikiem niedoborów ilościowych, jeśli kobieta spożywa zbyt małe ilości pokarmów w stosunku do potrzeb organizmu, nie pokrywających należytego zapotrzebowania energetycznego (kalorycznego), z tytułu swojej pracy czy zaawansowanej ciąży.
Nieprawidłowe żywienie może być także wynikiem niedoborów jakościowych.

Nawet przy pełnym codziennym pokryciu kalorycz­nym mogą wystąpić niedobory jakościowe, jeśli żywimy się jed­nostronnie, w sposób nieurozmaicony, produktami często powta­rzanymi (białe bułeczki, wędliny, słodycze, ciastka, konserwy itp.), których wartość odżywcza jest ograniczona i nie pokrywa pełnego zapotrzebowania organizmu. Niedobory mogą dotyczyć: białka pełnowartościowego, wapnia (przy bardzo małym spożyciu mleka), żelaza, witaminy A lub witaminy C — przy niskim spożyciu warzyw i owoców itp. Niedobory jakościowe najczęściej dotyczą więcej niż jednego składnika odżywczego i szczególnie niebezpieczne są dla kobiety ciężarnej lub karmiącej — najbardziej wrażliwych na nieprawidłowe żywienie.

Jeśli hołdujemy złym nawykom ży­wieniowym i eliminujemy z posiłków mleko, sery, warzywa, owo­ce itp. lub spożywamy je sporadycznie w małych ilościach, zawsze narażeni jesteśmy na niedobory jakościowe.

Do nieprawidłowego żywienia należy także zaliczyć przekar­mianie ciężarnej, występujące często jako wyraz „najwyższej troski” ze strony rodziny o rozwój dziecka i zdrowie przyszłej matki. Przekarmianie produktami białkowymi:

• mięsem,
• wędli­nami,
• jajami,
• serem
• słodyczami,
• śmietanką,
• masłem itp.

obciąża przewód pokarmowy kobiety ciężarnej (żołądek, wątrobę, nerki) i często jest przyczyną zaburzeń w ogólnej przemianie ma­terii, co jest bardzo szkodliwe dla rozwoju płodu. Efektem takiego postępowania często jest nadmierna otyłość matki, duża nadwaga płodu, co jest przyczyną komplikacji przy porodzie.

Wszyscy rodzice oczekujący na urodzenie dziecka pragną, aby  przyszło na świat z ciąży donoszonej, zdrowe, silne, o normalnej wadze urodzeniowej, prawidłowo rozwinięte, bez wad rozwojowi i powikłań ciążowych itp., ale nie wszyscy myślą i pamię­tają o tym, że troska rodziców o prawidłowy rozwój dziecka powinna poczynać się nie z chwilą jego poczęcia, ale wcześniej, gdyż rolę odgrywa także zdrowie rodziców, a zwłaszcza zdrowie matki.

Organizm matki już od pierwszych dni zapłodnienia (i we wszystkich późniejszych stadiach) biologicznie związany jest z rozwojem zarodka (embrionu) i płodu. Wśród czynników decydujących o prawidłowym rozwoju płodu, fizjologicznym przebiegu porodu i zdro­wiu przyszłej matki — prawidłowe żywienie zajmuje główne miejsce.

Badania naukowe, zwłaszcza ostatnich lat, i zebrane obserwacje w okresie drugiej wojny światowej w latach 1939 — 1945 wykazały, że nieprawidłowe żywienie może być przyczyną:

• wad rozwojo­wych,
• przedwczesnych porodów,
• płodów martwo urodzonych,
• zatruć ciążowych,
• rzucawki,
• poronień,
• niskiej wagi urodzeniowej dziecka i zmniejszonej długości ciała, z objawami stanów niedo­borowych (niedokrwistość, krzywica, brak odporności itp.),

a u matki przyczyną:

• niedokrwistości,
• próchnicy zębów,
• odwapnienia kości i ogólnego wyczerpania.

Żywienie kobiety od pierwszych dni ciąży powinno być pełno­wartościowe i zawierać wszystkie niezbędne składniki odżywcze, potrzebne do budowy ustroju dziecka, Brak nawet jednego skład­nika, np.

• witaminy B2 (zawartej głównie w mleku) czy witaminy A, może być powodem wrodzonej wady, np. wzroku, serca itp.

W okresie tak gwałtownego rozwoju, zwłaszcza tak wcześnie przebiegającej organogenezy, nie może brakować w organizmie matki niezbędnych składników odżywczych.
Dlatego już w pierwszej połowie ciąży, nawet przy prawidłowym żywieniu, podajemy profilaktyczne dawki witamin, aby zapewnić kobiecie ciężarnej w tym okresie niezbędne składniki warunkujące prawidłową przemianę materii w organizmie.

Dodatkowe podawanie witamin konieczne jest zwłaszcza zimą i wczesną wiosną, gdy wartość witaminowa produktów spożyw­czych (głównie warzyw, owoców, ziemniaków i nabiału) na skutek długiego przechowywania jest obniżona, a świeżych sezonowych’ produktów jeszcze brak. Nie jest jednak wskazane nadużywanie ilości witamin i podawanie zbyt wysokich dawek tylko niektórych witamin, gdyż zamiast pożytku możemy wyrządzić szkodę przez zachwianie równowagi między poszczególnymi składnikami.

Dla­tego korzystniejsze jest stosowanie preparatów wielowitaminowych, ponieważ zachowany jest w nich fizjologiczny stosunek iloś­ciowy między poszczególnymi witaminami.
W drugiej połowie ciąży sytuacja zmienia się, gdyż w tym okresie płód bardzo szybko rośnie. Dlatego też niezależnie od podawa­nych dodatkowo witamin syntetycznych, a także z owoców i niektó­rych warzyw, należy wprowadzić do codziennych posiłków:

1. zwiększone ilości składników budulcowych, tj. białka pełnowartościowego z mleka, serów, mięsa, wędlin, podrobów, ryb itp.,
2. składniki mineralne (głównie wapnia, fosforu i żelaza) z uwzględnieniem mikro­elementów, których głównym źródłem jest mleko i przetwory mleczne, jaja, mięso, wątroba, warzywa i owoce,
3. pokryć pełne zapotrzebowanie energetyczne (kaloryczne) częściowo kosztem węglowodanów i tłuszczu. Ocenia się, że 2/3 kalorii w tym okresie idzie na potrzeby matki, a 1/3  dla płodu.

Planowanie całodziennych jadłospisów
Produkty przewidziane w racji pokarmowej należy przy plano-lu całodziennego jadłospisu rozdzielić na 3 posiłki duże, fclerwsze śniadanie, obiad i kolację, i na 2 posiłki małe, Irugle śniadanie i podwieczorek. Za główny posiłek w ciągu uważamy obiad. Jeśli przyjmiemy wartość odżywczą dziennej I pokarmowej za 100%, to przy 5 posiłkach na pierwsze śnia-I* przewidujemy 25% wartości racji pokarmowej, na obiad, na kolację 25%, a na drugie śniadanie i podwieczorek 10% (razem 100%). Jeśli jadamy 4 posiłki, to kosztem podwieczorku zwiększamy o 5% drugie śniadanie (do 15%) i o 5% obiad (do 35%). Podane liczby mają zorientować nas, jaki powinien być „wymiar i „ciężar” poszczególnych posiłków, aby podział produktów był zgodny z zapotrzebowaniem fizjologicznym, gdyż odnosi się nie po do podziału kalorii, ale do wszystkich składników odżywczych

Pierwsze śniadanie
poważnym błędem w naszym żywieniu jest niedocenianie pierwszego śniadania, zwłaszcza jeśli pracujemy poza domem. Albo traktujemy je jako posiłek mały, złożony często tylko z bułki z dżemem lub masłem i herbaty, albo — co jest jeszcze gorsze —
nie jemy wcale; to wielki błąd, a w okresie ciąży rzecz niedopuszczalna. Pierwsze śniadanie przypada po długiej przerwie nocnej, gdy organizm znajduje się w stanie hipoglikemii, to jest spadku glukozy (cukru) we krwi, i powinien ponownie być zasilony
w składniki pokarmowe.

Stan ten objawia się przede wszystkim uczuciem zmęczenia, rozproszeniem myśli i wyraźnym zmniejszeniem aktywności, która w godzinach przedpołudniowych jest najpotrzebniejsza. Pierwsze śniadanie powinno składać się przede wszystkim z mleka pod różna postacią ( z kawą zbożową, herbatą, kakao, w postaci zupy mlecznej, a poza tym z pieczywa mieszanego (biał razowe, Grahama itp.) uzupełnionego dodatkami bogatymi w białko. Może to być:

• jajo,
• wędlina,
• sery pod różną postacią,
• mięso,
• pasztet z drobiu itp. Niezależnie od produktów białych konieczny jest jeszcze dodatek warzyw lub owoców, n pomidor, szczypiorek, rzodkiewki, ogórek, mus owocowy, sok I owoce sezonowe itp., aby proces trawienia przebiegał prawidłowo.

Drugie śniadanie
Drugie śniadanie jest posiłkiem małym, jednak w razie nie zjedzenia pełnego pierwszego śniadania, zwiększamy śniadanie drugie do łącznej wartości 35—40% dziennego zapotrzebowania
Na drugie śniadanie, jeśli pracujemy poza domem, podajemy najczęściej tzw. kanapki, złożone z pieczywa smarowanego masłem i dodatków bogatych w białko. Jako uzupełnienie, w zależność od rodzaju kanapek, podajemy soki owocowe lub sok pomidorowy surówki, kompoty, maślankę, napój z serwatki, mleko zsiadłe, kefir herbatę itp.
Pieczywo i dodatki do drugiego śniadania powinny być inne niż te, które zastosowano na pierwsze śniadanie. Na kanapki bardzo nadają się wszelkiego rodzaju pasty z jaj, serów, wędliny ryb wędzonych, uzupełnione odpowiednimi dodatkami, tj. cebulą szczypiorkiem, rzodkiewkami itp.

Obiad
Powinien mieć 2—3 dania, tj. zupę, drugie danie i ewentualnie deser. Najważniejsze jest jednak drugie danie, które powinno składać się:

1. z potrawy bogatej w białko pełnowartościowe, złożonej z mięsa, podrobów, ryb, jaj, sera lub potrawy półmięsnej,
2. z 2 potraw z warzyw, z których jedna powinna być gotowana, a druga podana w postaci surówki,
3. z ziemniaków lub produktów mącznych w zależności od rodzaju zupy.

Zupy należy stosować różne, wykorzystując w tym celu wszystkie dostępne w sezonie warzywa i owoce. Wersje obiadu mogą być różne, chodzi jednak głównie o to, aby występował produkt bogaty w pełnowartościowe białko, dostateczną ilość warzyw oraz tak zestawione produkty mączne, ziemniaki i dodatek tłuszczu, aby posiłek odpowiadał wymaganej wartości kalorycznej.

Jeśli nie rozporządzamy przewidzianą w racji dziennej ilością mięsa  należy wprowadzić tzw. potrawy półmięsne, np. naleśniki i pierogi nadziewane mięsem lub podrobami, cukinie lub kabaczki nadziewane mięsem, kotlety z ryżu lub kaszy i mięsa itp. Możemy zastąpić mięso rybą, śledziem, serem, jajami,  które przygotowane z fasolką szpara­ga w sosie pomidorowym, podane z ryżem na sypko lub płatkami, stanowią smaczne drugie danie, jednak mięsa, jaja czy ryby nie należy zastępować makaronem czy kaszami, a większą ilością mleka lub serem. Natomiast mleko wyjątkowo tylko możemy zastąpić serem podpuszczkowym, który bogatym źródłem wapnia, fosforu i wielu witamin.

Podwieczorek
Podwieczorek należy do posiłków małych i składa się najczęściej z produktów słodkich, a w lecie i na jesieni głównie ze świeżych owoców. Odpowiednie na podwieczorek są łatwe i szybko wykonania desery mleczne i mleczno-owocowe, kisiele,koktajle, galaretki mleczno-owocowe, kremy itp. i desery z twarogu, owocami, z bakaliami w postaci kremów itp. W zimie część owoców zastępujemy kompotami, musami i owocami mrożonymi.

Kolacja
Kolacja nie powinna obejmować tych samych potraw i produkty, które były już w posiłkach poprzednich. Wyjątek stanowi mleko, masło, pieczywo, cukier, owoce, a czasem ziemniaki, jeśli zostały wykorzystane na obiad.

Do potraw odpowiednich na kolację należą potrawy z warzyw, kasz, mąki, łączone z produktami bogatymi w białko pełnowartościowe. W zależności od śniadań i obiadu będzie to: ser, jajo, mleko,ryby, niewielkie ilości chudych wędlin czy mięso. Przynajmniej jedna potrawa na kolację powinna być gotowana. Stałe spożywanie tzw. zimnych kolacji jest nieracjonalne i kosztowne, gdyż jako podstawę przyjmujemy najczęściej pieczywo i wędliny lub konserwanty, nie wykorzystując w pełni mleka, warzyw, sera itp.

Na wiosnę i w lecie częściej należy stosować do ziemniaków w lub kasz na sypko zsiadłe mleko, maślankę czy chłodnik z mleka, a w lecie i na jesieni korzystać z potraw z warzyw szybko gotujących się, jak:

• kalafiory,
• fasolka szparagowa,
• szpinak, cukinie czy kabaczki itp., i surówek. Wiele także potraw może my przygotować z białego sera, jak: pierogi leniwe (sposobem przy spieszonym bez piany), placuszki smażone, naleśniki z serem itp W okresie zimy może to być ryba po grecku, ryba gotowań w jarzynach, filety z ryby smażone z surówką.